29 grudnia 2021 r. w Dzienniku Ustaw opublikowano ustawę z dnia 2 grudnia 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. W nowelizacji przewidziane szereg zmian przepisów Kodeksu cywilnego, w tym m.in. nowe uregulowania w instytucji wyzysku (art. 388), które wejdą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia.
Zgodnie z brzmieniem nowelizacji, w konstrukcji prawnej wyzysku nastąpić mają zmiany na czterech płaszczyznach. Po pierwsze, rozszerzeniu ulegną przesłanki wyzysku. Po drugie i trzecie, zmodyfikowane mają zostać skutki wyzysku, a także ma zostać wprowadzone domniemanie, zgodnie z którym jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przewyższa dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, uznaje się, że przewyższa je w stopniu rażącym. To skutkuje otwarciem możliwości wystąpienia przez wyzyskanego do sądu z żądaniem unieważnienia umowy lub zmiany wartości świadczeń. Czwarta proponowana zmiana polega na rezygnacji z obecnego dwuletniego terminu zawitego, liczonego od dnia zawarcia umowy, którego upływ wyłącza możliwość wystąpienia przez osobę wyzyskaną do sądu
Z punktu widzenia rynku ubezpieczeniowego, najistotniejszą jest zmiana w brzmieniu art. 388 § 1 Kodeksu cywilnego. Polega ona na modyfikacji instytucji wyzysku poprzez rozszerzenie dotychczasowych przesłanek wyzysku w postaci „przymusowego położenia, niedołęstwa, niedoświadczenia” o dodatkową przesłankę tzw. braku dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu umowy. W ocenie ustawodawcy, taka zmiana ma pozwolić na objęcie definicją takich działań, których do tej pory nie można było zakwalifikować jako wyzysk. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, chodzi tu przede wszystkim o proceder nakłaniania osób starszych do nabywania rzeczy ruchomych codziennego użytku po zawyżonych cenach, problem umów o tzw. pożyczki chwilowe, udzielanych przez instytucje parabankowe, oraz o umowy franczyzy, które zastrzegają nieproporcjonalnie duże świadczenia od franczyzobiorców.
Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu nowelizacji, upośledzenie strony wyzyskanej często nie polega na jej niedołęstwie ani na niedoświadczeniu, lecz na zwykłym braku wiedzy co do faktycznych skutków zawieranej umowy. Zatem brak dostatecznego rozeznania odzwierciedla brak wiedzy niezbędnej do odpowiedzialnego rozważenia celowości i skutków zawarcia proponowanej umowy. W ocenie ustawodawcy wprowadzenie tak określonej przesłanki nie wiąże się natomiast z całkowitym zwolnieniem z konieczności dokonania, choćby wstępnej, orientacji co do przedmiotu umowy. Przesłanka ta nie zawiera elementu oceny, zwłaszcza nie odnosi się do winy (jak np. lekkomyślność lub niedbalstwo). W ocenie ustawodawcy, nie budzi wątpliwości, że przedsiębiorca ma za zadanie przedstawić drugiej stronie kontraktu wszelkie informacje, dotyczące przedmiotu umowy, praw i obowiązków wynikających z jej zawarcia, w sposób umożliwiający świadome powzięcie decyzji. Do wyzysku w oparciu o tę przesłankę dochodzi zatem w sytuacji, gdy wyzyskujący jest świadomy, że druga ze stron nie posiada wiedzy niezbędnej do oceny swojej sytuacji po zawarciu danej umowy i wykorzystuje to dla osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści dla siebie lub dla osoby trzeciej. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, tym samym nie każdy brak rozeznania będzie uzasadniał stwierdzenie, że doszło do wyzysku. Powołanie się na tę okoliczność nie skutkuje bowiem jej automatycznym uwzględnieniem. Takie sformułowanie przesłanki nie spowoduje zatem problemów z wykładnią w procesie stosowania prawa w odniesieniu do już obowiązujących regulacji.
Niestety odrębnego zdania są przedstawiciele doktryny, którzy już na etapie prac nad nowelizacją podnosili głosy, że proponowana zmiana może mieć negatywny wpływ na szerokie grono podmiotów działających na polskim rynku. Przede wszystkim wskazywano, iż przepisy te ułatwiają możliwość powołania się na wyzysk, a tym samym istnieje duże ryzyko, że nieuczciwi kontrahenci będą chcieli podważać legalnie zawarte umowy. Ponadto, dodanie przesłanki braku dostatecznego rozeznania stanowi w ich ocenie kolejną bardzo ogólną klauzulę, która może podlegać różnej interpretacji przy stosowaniu tego przepisu.
Rekomendacje CZTR
Ubezpieczycielom i pośrednikom ubezpieczeniowym rekomendujemy zwracanie baczniejszej uwagi na świadomość klienta podczas dystrybucji ubezpieczeń oraz należyte wykonywanie obowiązków informacyjnych, w tym przede wszystkim obowiązku oceny wymagań i potrzeb klientów (i ich stosownej dokumentacji). W przypadku ewentualnego sporu pozwoli to wykazać, że oferują klientom odpowiednie produkty, zgodnie z ich najlepiej pojętym interesem.
